8-11-2024, 10:40
5-11-2024, 21:00
30-10-2024, 18:46
25-10-2024, 19:08
24-10-2024, 21:29
Mehran Hagirian
"Atlantic Council" Fars körfəzi sahilindəki ərəb ölkələrinin masasında iki, çox müxtəlif dialoq təklifi var: biri – Birləşmiş Ştatları ilə birlikdə təklif olunan tarixi düşmən İsraildən olan, digər – eyni coğrafi məkan və dini bölüşdükləri tarixi rəqib İrandan.
Ərəb ölkələrinin seçimi son nəticədə regionda sülh və firavanlığı müəyyən edə bilər.
Fevralın 15-də prezident Tramp Ağ Evdə İsrail baş naziri Binyamin Netanyahu ilə görüşdü və mətbuat konfransında hər iki lider yaxşılaşan Ərəb-İsrail əməkdaşlığına eyham vurdu. Bir neçə gün sonra İranın xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif Münhen Təhlükəsizlik Konfransında çıxışı zamanı İslam Respublikası və Fars körfəzi qonşuları arasında əvvəllər təklif edilən regional dialoq platforması barədə bəyanatı təkrarladı.
ABŞ-İsrail təklifi demək olar ki, bütün ərəb dövlətlərini, o cümlədən Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Körfəz Əməkdaşlıq Şurasının digər üzvləri, eləcə də Misir, İordaniya və bəlkə də Livan və Tunisi əhatə edir. Bu təklifin əsas məqsədi daha geniş Ərəb-İsrail sülh razılaşması və İsrail-Fələstin münaqişəsini bitirməkdir. Lakin həmin təşəbbüsün arxasında İranla bağlı qarşılıqlı narahatlıq və İslam Respublikasına qarşı vahid cəbhə təşkil etmə məqsədi durur.
Netanyahu mətbuat konfransında bəyan edib ki: "Öz həyatım və ölkəmin həyatında ilk dəfə regionda ərəb ölkələri İsraili düşmən yox, getdikcə müttəfiq kimi görməyə başlayıblar". O, həmçinin bildirib ki, "sülh üçün böyük fürsət, fələstinlilərlə geniş sülhün əldə edilməsi imkanı yeni kəşf edilən ərəb tərəfdaşlarımızın regional yanaşmasından irəli gəlir".
İsrailin BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, habelə digər ərəb ölkələri ilə gizli danışıqlarına dair heç bir rəsmi təsdiq olmasa da, Tramp və Netanyahunun bəyanatları sübut edir ki, son altı ildə İsrail və Körfəz Şurası rəsmiləri arasında yüksək səviyyəli gizli ünsiyyət həqiqətən olub.
Barak Obama administrasiyasının "Birləşmiş Ştatlar bölgəni tərk edir" mirası və 2015-ci ilin nüvə sazişi İranı Yaxın Şərqdə öz təsir dairəsini genişləndirməyə cəsarətləndirdi, habelə ərəblər və iranlılar arasında köhnə hərbi düşmənçiliyi bərpa etdi, üstəlik ərəblər və israillilər arasında qarşılıqlı maraqlar və əməkdaşlığı həyata keçirməyə imkan yaratdı.
HƏMAS və "Hizbullah"a verdiyi dəstək, eləcə də ballistik raket və nüvə proqramı ucbatından İsrail artıq çoxdan İranı özünün əsas rəqib görürür. Eyni zamanda, İranın ABŞ-ın işğalından istifadə edrək Bağdadda nüfuzunu gücləndirməsi Körfəz Şurası üzrə tərəfdaşları ilə birlikdə Səudiyyə Ərəbistanında ürpənti doğurur. Körfəzin Ərəb Dövlətləri Şurası, Bəhreyn və Səudiyyə Ərəbistanının şərq əyalətlərindəki üsyanlarda İrandan çoxdan şübhələnir, eləcə də Suriya lideri Bəşər Əsəd rejiminə və Yəməndə husilərə İranın dəstəyinə dözümsüzlük artıb.
Münhen konfransında İsrailin müdafiə naziri Aviqdor Liberman, ABŞ müdafiə naziri Ceyms Məttisin adını çəkmədən, onun köhnə bir qeydindən sitat gətirdi: "Yaxın Şərqdə üç çətinliklərlə üzləşirik: İran, İran və İran … və mən yalnız bunu təkrarlaya və bu yanaşmanı təsdiq edə bilərəm". Liberman təsdiqlədi ki, İsrail nüvə razılaşmasının nəticələrinə əsasən İslam Respublikasının dünya birliyinə reinteqrasiya səylərinə maneə törətməni davam etdirəcək.
Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər naziri Adil əl-Cübeyr də regionda İranın tədbirlərinə ölkəsinin etirazlarını təsdiq etdi. Münhen konfransında Cübeyr dedi: "İranlılar mehriban qonşuluq və ya digər ölkələrin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinə inanmırlar. Bu, Livan, Suriya, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Bəhreyn, Yəmən, Pakistan və Əfqanıstandakı müdaxilələrdə özünü göstərir".
İran-Səudiyyə Ərəbistanı münasibətlərinin gərginlikdən çıxarılması perspektivi hazırda solğun görünsə də, Fələstinin gələcəyi məsələsinin nəinki İran və Fars körfəzinin ərəb dövlətləri, həm də bütün müsəlman dünyasında insanları birləşdirməsi unudulmamalıdır. ABŞ-İsrail təklifi ilə Fələstin probleminin həlli aydın deyil, onun həyata keçirilməsi mümkün olan ehtimala bənzəmir. Birləşmiş Ştatların ABŞ səfirliyini Tel-Avivdən Qüdsə köçürmək planı varsa, yaxud Qərbi Şəriyədə İsrail məskənlərinə kart-blanş verirsə və ya münaqişənin iki dövlətli həll seçənəyindən uzaqlaşırsa, İsrail-ərəb yaxınlaşmasına daxili dəstək olmayacaq.
ABŞ-İsrail təklifinə qarşı M.Zərif İran və onun Fars körfəzi qonşuları, yaxud öz təbirincə, "qardaşlar" arasında dialoq üçün regional platforma yaradılması təklifini təkrarladı. "Fars körfəzi regionundakı ölkələr bölünmə və gərginlik əvəzinə, real regional tədbirlər həyata keçirmək istiqamətində hərəkət etməlidirlər". Onun sözlərinə görə, bu təklifi həyata keçirməni Fars körfəzi qonşularını əhatə edən regional dialoq forumla başlamaq lazımdır. İranın təklifinin əsas məqsədi gərginliyi azaltmaq və qonşular arasında əməkdaşlığın artırılmasıdır.
"Forum geniş məsələlər spektrində, o cümlədən etimad və təhlükəsizlik tədbirləri, terrorizmlə, ekstremizmlə və məzhəbçiliklə mübarizədə anlaşmaya kömək edə bilər", – deyə Zərif bildirib. "O, həmçinin ətraf mühitin qorunmasından başlayaraq investisiyalar və turizmə qoşulmaq üçün müxtəlif sahələrdə əyani əməkdaşlığı təşviq edə bilər. Belə bir forum, nəhayət, son nəticədə bir daha formal qeyri-təcavüz və təhlükəsizlik əməkdaşlığı razılaşmalarını inkişaf edə bilər".
Bu təklif yeni deyil. Qarşılıqlı məqbul və faydalı perspektivlər əsasında dialoq üçün İranla eyni masada oturmaq regionda və ondan kənarda sülhün möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq.
Bu, Fars körfəzinin ərəb dövlətləri üçün vacibdir, lakin yanaşmalardan hər hansı biri ilə irəli getməzdən öncə hər bir təklifin faydasını və nəticələrini yüz ölçüb-biçmək tələb olunur.
