Birjalarda neftin qiyməti 78 dolları keçib və bu qiymət sonuncu dəfə 2014-cü ilin noyabrın sonunda müşahidə olunub. Bu, "qara qızıl"ın qiymətlərinin 3,5 illik maksimuma çatması deməkdir. Adətən belə hallarda səbəbləri axtarmaq müəyyən dərəcədə çətin olur. Çünki neft bazarında qiymətlərə təsir edən amillər olduqca çoxdur, lakin indiki halda səbəblər sırf geosiyasi amillərlə bağlıdır.

Beləliklə, son 10-12 gün ərzində iki ciddi hadisə baş verib ki, onların hər ikisi neftin bahalaşmasına səbəb olub. Qiymətlərin dinamikası da bunu əks etdirir. Bu nəticədir, səbəblər isə başqadır.

İlk və ən əsas səbəb ABŞ prezidenti Donald Trampın İranla nüvə razılaşmasına dair sazişdən çıxmasını göstərmək olar. Həmin proqram 2015-ci ildə, uzunmüddətli və son dərəcədə çətin keçən danışıqlardan sonra imzalanıb. Obama administrasiyası dövründə ABŞ altıtərəfli sazişə imza atmışdı, proqrama əsasən İran nüvə proqramından imtina edir, ABŞ və digər Qərb ölkələri bunun əvəzinə İrana qarşı sanksiyaları aradan qaldırır və ya əhəmiyyətli dərəcədə yumşaldır. Nəticədə, İran nefti yenidən dünya bazarına maneəsiz çıxmağa başlayıb. Tramp isə Obamadan fərqli mövqedədir, Vaşinqtonun bu razılaşmaya imza atmasını pisləyirdi və bu məsələni hətta seçkiqabağı proqramının əsas istiqamətlərindən biri elan etmişdi. Bu baxımdan ABŞ-ın sazişdən çıxması yalnız vaxt məsələsi idi.

ABŞ-ın son addımından sonra bazar iştirakçıları İrana qarşı yeni sanksiyaların tətbiqindən ehtiyatlanır. Bu, avtomatik olaraq bazarda təklifin azalması, qiymətlərin artması deməkdir. İran neftinə qarşı embarqo tətbiq olunsa, bazardakı boşluğu tutmağa əsas namizədlər Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiyadır. Yəni söhbət ondan gedir ki, əgər bu baş versə, Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya hasilatı artıracaq.

Məsələyə bir də daha geniş prizmadan baxaq. Belə ki, son il yarım ərzində neft bazarında yaradılmış qiymət sabitliyində ən böyük rolu OPEC+ adlanan proqram oynayıb. Həmin proqram çərçivəsində OPEC üzvləri + OPEC-ə daxil olmayan əksər neft ixracatçıları hasilatı müəyyən edilmiş səviyyədə dondurublar. Əgər İrana qarşı sanksiyalar bərpa olunsa, Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya bazarı ələ keçirmək üçün Rusiya hasilatını artıracaq, OPEC+ proqramının digər üzvləri də prosesdən kənarda qalmayacaqlar. Faktiki olaraq, belə olan halda saziş qüvvədən düşmüş sayıla və neft bazarında çaxnaşma yarana bilər. Bu məsələyə biz bir daha qayıdacağıq.

İkinci səbəb daha xronikaldır və ola bilsin ki, onun təsiri həm birincidən daha zəif, həm də qısamüddətlidir. Belə ki, ABŞ İsraildəki səfirliyini Tel-Avivdən Qüdsə köçürüb. Qüdsdə ABŞ səfirliyinin açılması fələstinlərlə İsrail ordusu ilə toqquşmalara gətirib çıxarıb ki, nəticədə onlarla fələstinli öldürülüb. Dərhal regionun və dünyanın ölkələrdə reaksiya verərək ABŞ-ın səfirliyi Qüdsə köçürməsini, İsrailin isə fələstinlilərə qarşı güc tətbiq etməsini pisləyiblər. Lakin fakt faktlığında qalır və həmin hadisənin neft bazarına dolayı olsa da təsiri mövcuddur. Həmişəki kimi Yaxın Şərqdə nisbətən ciddi hadisələr neft bazarına təsir edir, çünki həmin region qeosiyasi baxımından sönməyən alova bənzəyir. Əksər neft ixracatçıları həmin regionda yerləşir və bölgədə ciddi siyasi-hərbi qarşıdurma yaranan kimi neft bazarı iştirakçıları və əsasən də neft fyuçersləri üzrə treyderlər müvafiq qərarlar qəbul edirlər. İndiki halda hamı həmin regiondan neft tədarükündə çətinliklər olacağını ehtimal edir və və nəticədə qiymətləri artması baş verir.

Beləliklə, ilk növbədə İranla yaranmış vəziyyətə, sanksiyaların bərpası ehtimallara əsaslanaraq bəzi analitiklər neftin qiymətinin yaxın zamanda hətta 100 dollara çatmasını proqnozlaşdırırlar. İlk baxışdan bu proqnozlar tam əsaslı görünür, lakin burada bir məqam da var. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İran neftinin yerini dünya bazarında tutmaq istəyənlərin sayı az deyil, bunlar ilk növbədə Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanıdır. Əgər İran nefti sanksiyalar altına düşsə, OPEC+ sazişi çərçivəsində qəbul edilmiş kvotalar digər üzv ölkələr tərəfindən təmin edilə bilər. Sual olunur, kvotanı doldurmağa ilk olaraq hansı ölkə nail olacaq? Bu cavab gözləyən, üstəlik OPEC+ sazişinin dağıdacaq sualdır. Yəni neft bazarında tarazlığı saxlamaq üçün İranın payı OPEC+ sazişin üzvləri arasında mütənasib şəkildə bölünəcəksə, ciddi heç nə baş verməz. Lakin bu ideal variantdır, reallıqda isə sərbəstləşmiş hasilat gücləri arasında mübahisələr yaranacaq. Nəticədə, əks reaksiya başlaya bilər və OPEC+ sazişinin üzvləri hasilatı yenidən artırmağa başlayacaq.

Əlbəttə ki, bu yalnız nəzəri ehtimallardır, amma hazırda neftin qiyməti barədə danışarkən yalnız İrana qarşı sanksiyaların bərpası nəticəsində neft bazarında təklifin azalmasını qeyd etmək düzgün olmaz. Unutmaq olmaz ki, hazırda neft bazarında sabitlik məhz OPEC+ sazişin hesabına bərqərar olub. OPEC və digər neft ixrac edən ölkələr dəfələrlə bəyan ediblər ki, hazırda neftin ədalətli qiyməti 60-70 dollardır,qiymət 100 dollara istiqamətlənsə, OPEC+ sazişi əhəmiyyətini itir, çünki onun məqsədi neftin bahalaşmasına nail olmaq yox, ucuzlaşmasına imkan verməməkdir. ABŞ-ın atdığı addımlara görə neftin bahalaşması davam etsə və qiymətlərin yüksək səviyyədə sabitləşməsi ehtimalı yaransa, neft ixrac edən ölkələr hasilatı artıra bilər. Hətta əgər hasilatın artması nəzarətsiz xarakteri alsa belə, təklif tez bir zamanda tələbatı üstələyəcək və nəticədə gözlənilən bahalaşma əvəzinə ucuzlaşma baş verə bilər. Göründüyü kimi, yaranmış vəziyyətin səbəbləri məlum, nəticələri isə sual altındadır./apa/