Kəlbəcər, Azərbaycanın qədim tarixini və mədəniyyətini özündə birləşdirən unikal bir bölgədir. “Kəlbəcər” toponimi qədim türk dilində “çay üstündə qala” mənasını verir və bölgənin coğrafi mövqeyi ilə bağlı qədim türklərin anlayışlarını əks etdirir. Tərtər çayı boyunca düzülmüş qədim süni mağaralar Kəlbəcərin həm müdafiə, həm də məskunlaşma baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Kəlbəcərdə 30 min ildən çox yaşı olan qədim yaşayış məskənləri aşkarlanmışdır. Bu məskənlər təkcə yaşayış yeri deyil, həm də ibtidai insanın formalaşma mərhələlərinin şahididir. Qaya təsvirləri və qədim türk əlifbası nümunələri bu bölgənin türklüyün və mədəniyyətin beşiyi olduğunu təsdiqləyir. Qayaüstü təsvirlərdə təsvir edilən ov səhnələri, heyvanlar və şamanlıq ritualları, ibtidai cəmiyyətin iqtisadi və sosial həyatını əks etdirir.
Kəlbəcər həmçinin dini baxımdan da mühüm məkandır. Buradakı daş abidələr atəşpərəstlik, xristianlıq və VII əsrdən etibarən İslamın bölgədəki inkişafını əks etdirir. “Türk qəbiristanlığı” adı ilə tanınan məzarlıqlar Alıbəyli, Zar və digər kəndlərin ərazisindədir. Bu qəbiristanlıqlarda müxtəlif dövrlərə aid qəbirüstü fiqurlar, qoç və at heykəlləri aşkar edilmişdir.
Azərbaycanın ən yüksək dağ rayonu olan Kəlbəcər, möhtəşəm təbii gözəlliklərə və zəngin resurslara malikdir. Rayonun ərazisi 3054 kvadrat kilometr təşkil edir və əsasən dağlıq relyefdən ibarətdir. Ən yüksək zirvələr Camışdağ (3724 m) və Dəlidağdır (3616 m). Rayonun qərb sərhədləri Ermənistan Respublikası ilə, şimalda Daşkəsən və Göygöl, şərqdə Ağdam və Xocalı, cənubda isə Laçın rayonları ilə həmsərhəddir. Kəlbəcər həm də mineral resurslar baxımından zəngindir. Rayonun təbii sərvətləri arasında İstisu mineral bulaqları xüsusilə seçilir. Bu bulaqların tərkibi yüksək müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir və bölgənin iqtisadi əhəmiyyətini artırır. Bundan əlavə, Kəlbəcər qızıl, civə və digər metallarla zəngin yataqlara sahibdir.
Təbii resursların yanında Kəlbəcərin füsunkar təbiəti də diqqətəlayiqdir. Bölgənin 30 mindən çox hektar meşəlik sahəsi, zəngin flora və faunası, Alagöllər, Qaragöl və Zalxa gölü kimi təbii gözəllikləri turizm potensialını artırır. Kəlbəcər həmçinin Tərtər çayı və onun qolları ilə zəngindir ki, bu da bölgənin su ehtiyatlarını strateji baxımdan vacib edir.
1930-cu ildə inzibati rayon statusu almış Kəlbəcər, işğala qədər 53 478 nəfər əhaliyə ev sahibliyi edirdi. Rayonda 1 şəhər, 1 qəsəbə, 145 kənd və 55 inzibati ərazi dairəsi mövcud idi. 1993-cü ilin 2 aprel tarixində Ermənistan Silahlı Qüvvələri Kəlbəcəri işğal etdi. İşğal nəticəsində 511 nəfər həlak oldu, 321 nəfər əsir götürüldü və ya itkin düşdü. Rayon əhalisi respublikanın 56 müxtəlif rayonunda müvəqqəti məskunlaşmağa məcbur edildi.
İşğal illərində bölgənin tarixi və mədəni abidələri məqsədli şəkildə məhv edildi. Erməni qüvvələri Kəlbəcərin 97 məktəbini, 43 klubunu, 9 xəstəxanasını və onlarla mədəniyyət obyektini talan etmiş, ekoloji terror törətmişdir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822 saylı qətnaməsi Kəlbəcərin dərhal azad edilməsini tələb etsə də, Ermənistan bu qərarı yerinə yetirmədi və beynəlxalq ictimaiyyət də tədbir görmədi.
2020-ci ilin Vətən müharibəsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası baxımından tarixi əhəmiyyət daşıyır. Müharibənin ilk günlərində Kəlbəcərin şimalında strateji yüksəkliklər azad edildi. Bu, Ermənistan qüvvələrinin Basarkeçər-Kəlbəcər yolundan istifadəsini məhdudlaşdırdı. 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanmış üçtərəfli bəyanata əsasən, Kəlbəcər 25 noyabr tarixində işğaldan azad edildi. Prezident İlham Əliyev bu hadisəni tarixi ədalətin və xalqımızın iradəsinin təntənəsi kimi qiymətləndirmişdir. Azadlıqdan sonra Kəlbəcərin ekologiyası və infrastrukturu üzərindəki dağıntılar göz önünə sərildi. Ermənilər bölgəni tərk edərkən evləri və meşələri yandırmış, ekologiyaya ciddi ziyan vurmuşdur.
Azadlıqdan sonra Kəlbəcərdə bərpa işlərinə böyük sürətlə başlanmışdır. Toğanalı-Kəlbəcər-İstisu avtomobil yolunun tikintisi bölgənin iqtisadi və strateji əhəmiyyətini artıracaq. Yol üzərində 5 tunelin inşası planlaşdırılır ki, bu tunellər dağlıq əraziləri birləşdirərək nəqliyyatı asanlaşdıracaq. Bölgədəki yaşayış məntəqələrinin bərpası da diqqət mərkəzindədir. Yanşaq, Zallar və Zar kəndlərində yüzlərlə ailənin məskunlaşması üçün fərdi evlər, məktəblər və uşaq bağçaları inşa edilir. Yeni yaradılan məhəllələrdə müasir yaşayış standartlarına uyğun binalar, ictimai məkanlar və yaşıllıqlar nəzərdə tutulur. Kəlbəcərin enerji potensialından istifadə məqsədilə bölgədə bir neçə su elektrik stansiyası yenidən qurulmuşdur. “Çıraq-1”, “Çıraq-2” və digər su elektrik stansiyaları bölgənin enerji təhlükəsizliyini təmin edir.
31 iyul 2023-cü ildə Prezident İlham Əliyev 25 noyabr tarixini Kəlbəcər şəhəri günü elan etdi. Bu, Azərbaycanın tarixi qələbələrini qeyd etmək üçün əlamətdar bir addım oldu. Hər il bu tarix, həm azadlıq mübarizəsinin şərəfini, həm də Kəlbəcərin bərpasını qeyd etmək üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Prezidentin sərəncamı ilə Kəlbəcərin azadlığı uğrunda döyüşən qəhrəmanlar "Kəlbəcərin azad olunmasına görə" medalı ilə təltif edilmişdir. Bu medal onların igidliklərinin əbədiləşdirilməsinə xidmət edir. 
Kəlbəcər Azərbaycan xalqının dözümlülüyünün, iradəsinin və zəfərinin simvoludur. Bu gün, Kəlbəcər azadlıq ruhunu, milli birliyi və Azərbaycanın gücünü təcəssüm etdirir. Rayonun bərpası istiqamətində həyata keçirilən işlər yalnız iqtisadi deyil, həm də milli kimliyimizin möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Şərif Hüseynov

Suraxanı rayonu, M.Mehdiyev adına 280 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimi

Sozcu.info