Kilsələr və monastırlar həmişə məndə gizli maraq oyadıb; nədən onlar daha çox əlçatmaz yerlərdə, yüksəkliklərdə tikilib. Bəlli ki, kilsələr sadəcə dini etiqad yeri deyil, həm də yeri gələndə xristianlar üçün birləşdirici mərkəz, "üst ağıl” rolunu da oynayıb. Kilsə deyəndə ilk ağlımıza gələn fikir bizim ora aid olmamağımızdır. Baxmayaraq ki, bu gün bütün dünyada çox məşhur olan kilsələr, katedrallar dini etiqad yerindən daha çox tarixi abidə mahiyyəti daşıyır və artıq onlar muzeylərə çevrilməkdədir. Parisin məşhur Noterdam və Monmartr kilsələri indi dünyada ən çox turistin axışdığı məkanlardandır. Son bir neçə yüzildir ki, Avropada heç yeni kilsə də tikilmir.

Kürmük məbədini də tarixi bir abidə olaraq ziyarət etməmiz çox təbiidir. Doğrudur, bu məbəd yerli əhali tərəfindən ildə bir-iki dəfə bayram havasında ziyarət olunur. Lakin kilsəyə qonşu Gürcüstandan da çoxlu sayda ziyarətçilər gəlməkdədir. Bu, multikulturalizmin parlaq bir nümunəsi olsa da, coğrafi ərazilərimizdəki tarixi abidələrin mahiyyəti qonşularımız üçün həm də daha çox dini mahiyyət daşımaqdadır. Bu dini mahiyyət isə həm də etnik kimliklərini qorumaq, onu yaşatmaq üçün kilsələrdə təşkilatlanmaq, toparlanmaqdır. Bizim isə bu məbədlərə münasibətimizdə yalnız dini faktor öz təsirini göstərir. Belə olduğu müddətcə "yad gələ-gələ qohum olur, qohum getməyə-getməyə yad” məsəli daha çox özünə haqq qazandırır. Dini dünyagörüşümüz bizi bu abidələrdən uzaqda tutmağa məcbur edir.

Bir müddət əvvəl Gürcüstanla sərhəddə yerləşən Keşikçidağ monastır kompleksi ilə bağlı da narazılıq yaşamışdıq. Ərazi hələ də mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Bilirik ki, alban məbədi olan bu monastır kompleksi tarixin bir dönəmində gürcü kilsəsinin təsiri altına düşüb. Təbii ki, bu kompleksdən "uzaqlaşma” bizim dini mənsubiyyətimizlə daha çox bağlıdır və biz bu məbədlərdən ayağımızı çəkəndən sonra orada xristianlığın boy göstərməsi təbii haldır.

Bu monastır kompleksinə çox da uzaq olmayan bir yerdə doğulmuşam. Biz uşaq olanda aprel ayında gürcülərlə güləşmək üçün məktəblərdən uşaqları seçib bu monastıra götürərdilər. Cəmi bir dəfə qatıla bildiyim bu "dostluq görüşləri”ndə gürcülər bu tədbirləri böyük bir festivala çevirmişdilər. Görünür, insan məskənindən bir az uzaq olan bu yerlərə insanları yalnız dini inanclarla gətirmək mümkün deyil, həm də işin içərisinə əyləncə qatmalısan. Gürcülər də məhz bunu edirdilər; dinin verdiyi avantaj və bu avantajdan çıxış edərək, kilsələrdə milli kimliyini möhürləmək. Odur ki, orta çağdan gürcü kilsələrinin təsiri altına keçən bu alban abidəsində sonralar gürcü yazıları da peyda olub. Eyni çalışmalara ermənilərin Qarabağda olan alban kilsələrində də rast gəlirik. Biz isə Azərbaycanın tarixi ərazilərində olan bu məbədlərin tarixi abidə olaraq ziyarətə açılması, muzey kompleksin yaradılması işində bir az gec qalmışıq sanki.

Bu kilsə məsələsinə niyə toxundum? Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, həm Kürmük, həm də Keşikçidağ məbədi alban məbədləri olmasına baxmayaraq, daha sonra xristianlığın təsiri altında olub hər iki kilsəyə indi daha çox gürcülər dini ziyarətgah yerləri olaraq sahiblənməkdədir.

Bir kilsə də Bakıda yerləşir. Əslində, XIX əsrdə tikilmiş və adı Müqəddəs Qriqori kilsəsi olan bu kilsəni bu gün daha çox "erməni kilsəsi” adı ilə tanıyırıq. Bu günlərdə Azərbaycana səfər edən erməni jurnalistlər kilsəni ziyarət edib, onun içində olan kitablarla da tanış olublar. Bildiyimə görə, orada beş minə yaxın erməni dilində kitab da saxlanılır. Ümid edirəm ki, bu kitabların təsnifatı belə aparılıb və onların içərisində türk düşmənliyini təbliğ edən, terroru dəstəkləyən kitablar qalmayıb. Axı bizim multikulturalizmin parlaq nümunəsi olaraq qoruduğumuz bu kilsə əslində "erməniləşmək” üçün terror vasitəsi kimi istifadə olunub.

Belə ki, açıq ensiklopediya olan Vikipediyadan da oxuduğumuz kimi, Qafqazın mülki işlər üzrə baş rəisi knyaz Q.Qolitsının qaldırdığı vəsatət əsasında 1903-cü ildə erməni kilsəsinin əmlakının Rusiyanın Torpaq və Əmlak Nazirliyinin sərəncamına keçirilməsi haqqında İmperator qanunu imzalanandan sonra bütün erməni kilsələri və erməni siyasi təşkilatları çar hökumətinə qarşı sui-qəsdlər və terror aksiyaları həyata keçirməyə başladılar. Həmin qanun erməni kilsələrinin maliyyələşdirdiyi siyasi partiyaların maddi vəziyyətinə ciddi zərbə vurduğu üçün erməni terrorizminin genişlənməsinə, antirus, antimüsəlman əhval-ruhiyyəsinin qızışmasına səbəb olmuşdu. Erməni kilsələrinin ideologiyası əsasında yaradılmış erməni terror komitələri bir sıra terror hadisələri törətməyə müvəffəq oldular. 1905-ci ildə isə Bakıdakı həmin erməni kilsəsinin yanında Bakının general-qubernatoru M.Nakaşidzenin faytonuna bomba ataraq onu və yavərini öldürdülər. Təbii ki, bu terroru kilsənin təlimatları ilə Daşnaksütun partiyası törətmişdi. Daşnaksütun partiyası ilə erməni-qriqorian kilsəsinin əlaqələri haqqında N. Şavrov qeyd edir ki, Daşnaksütunun başında erməni kilsəsinin katolikosu dururdu və bu işlər üçün xərclənəcək pulları da din xadimləri yığırdı.

Göründüyü kimi, kilsələr ermənilər üçün terror planlaşdırılan, qətliamlar törədilən, üsyanlara rəvac verilən bir yerdir. Bu gün bütün dünyadakı erməni terror təşkilatları da törətdikləri terror hadisələrini məhz kilsələrdən və din xadimlərindən alırlar. Bakıdakı erməni kilsəsinin təyinatı da heç bir zaman fərqli olmayıb. Azərbaycanlılara qarşı ötən əsrdə törədilən bütün soyqırımlarda bu kilsələrin də müəllifliyi var. Ona görə də bizim erməni kilsələrinə multikultural dəyərlərdən yanaşmamız da çox doğru sayıla bilməz. Bu kilsənin yenidən ermənilərin ibadət yerinə verilməsi, onların ideoloji olaraq türk düşmənçiliyi yaymasına, terroru dəstəkləməsinə nədən olacaq.

Xocalı soyqırımı belə bu erməni kilsələrinin əsəridir. O üzdən bəlkə də bu kilsə azərbaycanlılara qarşı soyqırım muzeyi olmağı çoxdan haqq edib.